SÜSTAŞI

Kıymetli ve yarı kıymetli taşlar (Süs taşları) tarih öncesi çağlardan beri güzellik, zenginlik ve statü simgeleri olarak kullanılmışlardır. Günümüzde süs taşlarının bir kısmı, az da olsa sanayinde kullanılır. Kıymetli yarı kıymetli taşların tümünü kapsayan ve genel kabul görmüş net bir tanımlama yoktur. Buna rağmen bir malzemenin kıymetli-yarı kıymetli taş (süs taşı) sayılabilmesi için bazı temel kriterler vardır. Bunlar dayanıklılık, güzellik, nadirliktir.

Dayanıklılık; Bu kavram sertlik, kırılganlık, darbelere ve dış etkenlere dayanım gibi özelliklerle açıklanır.

Güzellik; Her ne kadar göreceli bir kavramsa da taşın temiz, şeffaf, çekici renkli ve işlenebilir boyutlarda olması gibi bazı özelliklerini içerir.

Nadirlik; Bir objeyi değerli kılan onun az rastlanır olmasıdır. Örneğin binlerce karatlık elmas üretimi içersinde sadece bir kaç yüz karatı pembe elmasdır. Dolayısıyla bir pembe elmasın değeri sıradan bir elmasın binlerce katıdır.

Bu temel kriterlerin dışında taşınabilirlik, kesilebilme, parlatılabilme, ışık yansıtma, ışıkkırma, bünyesinde safsızlıklar içerme gibi bazı özelliklerde taşların değerlerini belirleyen ve artıran diğer unsurlardır. Kıymetli taşları, yarı kıymetli taşlardan ayıran kesin bir tanımlama yoktur. Yüzyıllardan bu yana sürüp gelen geleneğe uyularak elmas, zümrüt, safir ve yakut kıymetli taşlar kategorisinde, diğerleri yarı kıymetli taşlar kategorisinde yer alır. Bu dört kıymetli taş traşlandığında asil taş kategorisine dahil olur.

Genel anlamda süs taşları denildiğinde doğal kökenli taşlar kastediliyorsa da, süs taşı kavramı bazı organik materyalleri (mercan, kehribar, inci gibi) ve gelişen teknolojinin bir sonucu olarak sentetik ve imitasyonları da içermektedir. Son senelerde laboratuarlarda üretilen süs taşlarının, dünya piyasasında giderek artan bir öneme sahip olmaya başladıkları gözlenmektedir.

Gemoloji (süs taşı bilimi) mineralojinin çok yeni bir alt disiplini olarak yukarda adı geçen malzemenin incelenmesi, tanımlanması ve sınıflanması konusunda çalışır. Amaç süs taşını gerek ham, gerekse işlenmiş haliyle, üzerinde yıpratıcı ve zarar verici hiç bir test yapmadan en doğru şekilde tanımlamaktır. Malzemeye maddi bir değer biçmek ise deneyime dayalı kişisel bir tercihtir. Keza taş kesimi (lapidary) ve mücevher yapımı (kuyumculuk) gemoloji ile çok yakından ilgilidir.

Kıymetli yarı kıymetli taşlar (süs taşları);
- Yüksek sıcaklıklı magmadan silikatların kristalleşmesiyle,
- Metamorfizma, yani yüksek ısı ve basınç koşulları altında kristalleşme veya yeniden kristalleşmesiyle,
- Sulu çözeltilerden itibaren çökelmeyle,
- Organik faaliyetlerle,
- veya tüm bu etkenlerin çeşitli şekillerde birleşmesiyle oluşabilmektedir.
Ayrıca bu birincil oluşumların, içlerinde bulundukları kayaçlardan aşınması, mekanik olarak konsantre olması ve alüvyonlarda birikmesi ile de plaser olarak bulunabilirler. Bilinen yaklaşık 4000 mineral çeşidinden sadece 100 kadarı kıymetli ve yarı kıymetli taş olarak kullanılmaktadır.

 TABLO 1: KIYMETLİ VE YARI KIYMETLİ TAŞLARIN ÖNEMLİ ÖZELLİKLERİ* (Tablo altındaki açıklamalara bakınız).

TAŞIN ADI	BİLEŞİMİ	RENGİ	BOYUTU	MALİYETİ	SERTLİĞİ	ÖZGÜL A.
Elmas	Karbon	Beyaz,mavi-beyaz,kahve,sarı,yeşil, pembe,mavi	Her boyutta	Çok yüksek	10	3.51-3.52
Zümrüt	Berilyum aluminyum silikat	Yeşil	Orta	Çok yüksek	7.5	2.63-2.80
Yakut (Ruby)	Alumin-yum oksit	Koyu ve açık kırmızı	Küçük	Çok yüksek	9.0	3.95-4.10
Safir	Alumin-yum oksit	Mavi	Orta	Yüksek	9.0	3.95-4.10
Aleksandrit	Berilyum aluminat	Gün ışığında yeşil,yapay ışıkta kırmızı	Küçük ve orta	Yüksek	8.5	3.50-3.84
Kedi gözü	Berilyum aluminat	Yeşil-Kahverengi	Küçükten büyüğe	Yüksek	8.5	3.50-3.84
Krizolit	Berilyum aluminat	Sarı, yeşil, kahverengi	orta	orta	8,5	3.50-3.84
Heliodor (Golden)	Berilyum aluminyum silikat	Sarı- altın rengi	Her boyutta	Düşük-orta	7.5-8.0	2.63-2.80
Akuvamarin	Berilyum aluminyum silikat	Mavi yeşil, açık mavi	Her boyutta	Ortadan yükseğe	7.8-8.0	2.63-2.80
Morganit	Berilyum aluminyum silikat	Pembe	Her boyutta	Düşük	7.5-8.0	2.63-2.80
Jadeit	Karmaşık silikat	Yeşil,sarı,siyah,beyaz	Büyük	Düşükten çok yükseğe	6.5-7.0	3.3-3.5
Nefrit	Karmaşık sulu silikat	Yeşil,sarı,siyah,beyaz	Büyük	Düşükten çok yükseğe	6.0-6.5	2.96-3.10
Jet (Gagate) Oltutaşı	Linyit	Siyah, koyu kahverengi	Büyük	Düşük	2.5-4.0	1.19-1.35
Peridot	Demir        magnez-yum silikat	Sarı ,yeşil	Her boyutta	Orta	6.5-7.0	3.27-3.37
Amazonit	Alkali aluminyum silikat	Yeşil	Büyük	Düşük	6.0-6.5	2.56
Aytaşı	Alkali aluminyum silikat	Renksiz veya sarı	Büyük	Düşük	6.0-6.5	2.77
Spinel	Magnez-yum alu- minyum oksit	Her renk	Küçük ve orta	Orta	8.0	3.50-3.70
Kunzit	Lityum aluminyum silikat	Pembe’den leylak rengine	Orta	Orta	6.5-7.0	3.13-3.20
Tanzanit	Karmaşık silikat	Mavi	Küçük	Yüksek	6.0-7.0	3.30
Topaz	Karmaşık silikat	Beyaz,mavi,yeşil,sarı	Orta	Düşükten ortaya	8.0	3.40-3.60
Turmalin	Karmaşık silikat	Her renk,karışık dahil	Orta	Düşükten ortaya	7.0-7.5	2.98-3.20
Turkuaz	Bakır alu-minyum fosfat	Mavi’den yeşile	Büyük	Düşük	6.0	2.60-2.83
Zirkon	Zirkonyum silikat	Beyaz,mavi,kahve,sarı	Küçükten ortaya	Düşükten ortaya	6.0-7.5	4.0-4.8
Opal	Sulu silika	Çok çeşitli renklerde	Büyük	Düşükten yükseğe	5.5-6.5	1.9-2.3
Labrodarit	Alkali alu-minyum silikat	Gri-mavi , renk oyunlu	Büyük	Düşük	6.0-6.5	2.56
Granat	Karmaşık silikat	Kahve,siyah,sarı,yeşil,kırmızı,turuncu	Küçükten ortaya	Düşükten yükseğe	6.5-7.5	3.15-4.30
Kehribar (Amber)	Hidro kar-bon	Sarı,kırmızı,yeşil,mavi	Her boyutta	Düşükten ortaya	2.0-2.5	1.0-1.1
İnci	Kalsiyum karbonat	Beyaz,pembe,siyah	Küçük	Düşükten yükseğe	2.5-4.0	2.60-2.85
Agat	Silika	Her renk	Büyük	Düşük	7.0	2.58-2.64
Ametist	Silisyum dioksit	Mor,menekşe	Büyük	Orta	7.0	2.65-2.66
Sitrin	Silika	Sarı	Büyük	Düşük	7.0	2.65-2.66
Kristal Kuvars	Silika	Şeffaf	Büyük	Düşük	7.0	2.65-2.66
Jasper	Silika	Kırmızı,yeşilkahve ,sarı	Büyük	Düşük	7.0	2.58-2.66
Oniks	Silika	Birçok renk	Büyük	Düşük	7.0	2.58-2.64
Kalsedon	Silisyum dioksit	Mavi.beyaz,yeşil,pembe	Büyük	Düşük	7.0	2.58-2.64
Dumanlı Kuvars	Silika	Dumanlı siyah	Büyük	Düşük	7.0	2.65-2.66
Pembe Kuvars	Silika	Pembe,Gül kırmızısı	Büyük	Düşük	7.0	2.65-2.66
Aventurin	Silisyum dioksit	Yeşil, kırmızı, kahverengi	Büyük	Düşük	7.0	2.64-2.69
Krizopras	Silisyum dioksit	Yeşil, elma yeşili	Büyük	Düşük	6.5-7.0	2.58-2.64
Kaplan gözü	Silika	Altı sarısı, kahverengi, kırmızı	Büyük	Düşük	6.5-7.0	2.58-2.64
Obsidiyen	Amorf	Siyah, gri, kahverengi, koyu yeşil	Büyük	Düşük	5.0	2.35-2.60
Rodokrozit	Manganez karbonat	Gül kırmızısı	Büyük	Düşük	4.0	3.45-3.70
Rodonit	Manganez demir kalsiyum silikat	Koyu kırmızı, et kırmızısı, siyah kapanımlı	Büyük	Düşük	5.5-6.5	3.40-3.74
Lapis Lazuli	Sodyum aluminyum silikat	Lacivert	Büyük	Düşükten ortaya	5.0-5.5	2.70-3.00

*AÇIKLAMALAR:

1. Boyutları; 5 karata (1 karat=0.2 gram) kadar olan taşlar küçük ,50 karata kadar olan taşlar orta , 50 karattan fazla olan taşlar büyük olarak sınıflandırılmıştır.
2. Maliyetleri;karat başına 25 dolara kadar olan taşlar düşük maliyetli,karat başına 200 dolara kadar olan taşlar orta maliyetli ve karat başına 200 dolardan daha fazla olan taşlar yüksek maliyetli olarak sınıflandırılmışlardı.
3. Sertlik; Mohs ölçeğine göre verilmiştir.
4. Özgül Ağırlık; gram/cm3 olarak verilmiştir.

Kaynak : Minerals Year Book (Gemstones-2004).

Kıymetli taşlar herşeyden önce süs malzemesi olarak, küçük heykelciklerin yapımında, diğer sanatsal yapıtlarda ve sergilenmek amacıyla koleksiyonculukta kullanılır. Kıymetli taşların en değerlisi ve serti olan kristal elmas, mücevher olarak kullanımının yanısıra endüstriyel olarak da her türlü malzemeyi kesme, delme ve aşındırmada kullanılmaktadır. Elmas düşük kalitede ve hatta toz halinde bile olsa endüstride kullanılabilir. Korund (Alüminyum oksit) grubuna ait yakut, safir ile granat grubu minerallerin, iyi kristallileri mücevhercilikte ve diğerleri de metal kesmede, parlatma işlerinde ve aşındırmada kullanılır.

Beril grubuna giren yakut, akuvamarin heliodor gibi kıymetli taşlar, mücevherciliğin yanı sıra hassas terazilerin yapımında da kullanılır. Benzer şekilde yeşil turmalinde, turmalin kaması yapımında ve polarizasyon aletlerinin yapımında kullanılır. Kristal kuvarsın renklileri süs taşı olarak bazı çeşitleri de telsiz ve radyolarda kullanılır. Sert oluşu ve asitlerden etkilenmemesi nedeniyle bazı tür agatlar laboratuarlar için havan imalatında, ayrıca terazi ve bıçak ağızlarında, tekstil silindirlerinde ve spatül olarak kullanılırlar.

Kıymetli taşların iyi pazar bulması ve ekonomisi, insanlar tarafından taklitlerinin, yani sentetiklerinin ve imitasyonlarının yapılmasına neden olmuştur. Sentetikler gerek kimyasal gerekse fiziksel anlamda, taklit edildikleri taşın tam bir kopyasıdır. İmitasyonlar ise sadece görünüş olarak taklit edildikleri taşa benzerler. İmitasyonlar için genellikle cam ve plastik kullanılır. 1900'lü yıllardan itibaren doğal kıymetli taşlara benzeyen sentetik maddelerin yapımı gerçekleştirilmiştir. İmal edilen ilk sentetik taş safirdir.1902 de General Electric Firması süs taşı olarak kullanılan elmaslar kadar temiz, fakat küçük boyda elmas yapımını gerçekleştirmiştir. Sonradan çeşitli eritme teknikleri kullanılarak zümrüt, yakut ve aleksandrit gibi taşların sentetikleri üretilmiştir.

Günümüzde hemen her çeşit taşın sentetiği üretilmektedir ve bu üretim her geçen gün artmaktadır. Elmas dışı renkli doğal taşlarda ise, çok geniş bir coğrafyaya yayılmış, küçük çaplı, düşük maliyetli bir üretim söz konusudur. Bu sektörde belli başlı bir kaç üretici firma ile çoğunluğu gelişmekte olan ülkeler, tüketici talebine göre üretim yapmaktadırlar. Elmas yataklarındaki çalışmalar kuyu, galeri, patlayıcı madde ve tahkimatla yapılır. Bunlar sistematik araştırma ve çalışma metodlarına sahip büyük firmalar ve devlete ait organizasyonlar tarafından gerçekleştirilir.

Elmas dışı renkli kıymetli taşların aranması ve çıkartılması ise genellikle küçük maden işletmecileri, taş meraklıları, koleksiyoncular, mineral kulüpleri gibi bir kaç kişiden oluşan organizasyonlar tarafından gerçekleştirilir. Bu amatör üretim tarzında elle toplama, kazma ve kürekle çalışma esastır. Bunların çalışmaları sonucunda oldukça önemli birçok mineral oluşumu bulunmuştur. Ülkemizde toplama suretiyle ve çok az miktarlarda elde edilen süs taşları İstanbul, Ankara, İzmir, Antalya gibi büyük şehirlerde odaklanmış bir kaç tane küçük çaplı atölyede kesilip parlatılmakta ve yüzük, küpe, kolye, bilezik, tespih yapımında kullanılmaktadır. Ancak bunların çok sınırlı bir satış hacmi ve tüketimi vardır. Buna karşılık kuyumcularda ve turistik yörelerdeki hediyelik eşya satan dükkanlarda pazarlanan malzemenin çoğu ithal sentetik ve imitasyon süs taşları kullanılarak yapılmaktadır.