1. Giriş

Denizel yaşam tıpkı karada olduğu gibi flora tarafından desteklenmektedir. Denizin en derin kısmıyla sınırlı kemosentez faaliyetleri bir yana bırakılırsa, denizel ekosistemin organik madde üretimini, suda çözünmüş inorganik besin maddelerinden güneş ışığını kullanarak organik madde sentezleyebilen fotosentetik canlılara borçlu olduğu söylenebilir.

Besin zincirindeki en alt halkayı oluşturan fitoplanktonlar, fotosentez yapabilen global biyokütlenin %1’inden azına karşılık gelmelerine rağmen, birincil üretimin %50’sini gerçekleştirmektedirler. Aynı zamanda, atmosferhidrosfer-litosfer yönünde ilerleyen CO2 patikasında, bu gazı devasa miktarlarda transfer etme kapasitesine de sahiptirler (Field vd., 1998). Bu nedenle endüstriyel faaliyetler ile açığa çıkan karbondioksitin geri emilimi konusunda yakın gelecekte fitoplanktonlardan yararlanılması bile düşünülmektedir. Buna karşın, aynı faaliyetler ile açığa çıkan kirleticiler, giderek artan bir şekilde bu canlıları besleyerek, yakın zamanda dünyanın birçok yerinden gelmeye başlayan deniz salyası, köpük ve zehirli alg haberlerinde olduğu gibi, onların bir başka yüzünü de açığa çıkarmıştır. Son yıllarda gündeme gelen küresel ısınmanın önüne geçebilmek için gözler fitoplanktonlara çevrilse de, aşırı alg çoğalmalarını takip eden ekolojik felaketler bu canlıların fayda-zarar denkleminin neresinde bulunduklarını sorgulamaya başlamak gerektiğini göstermektedir.

Deniz salyası geçmişte sadece balıkçıların aşina oldukları bir doğa olayıydı; hatta bu olay için birbirine yakın adalardaki balıkçılar arasında bile farklı farklı isimler kullanılmaktaydı. Geçen yüzyılda turizmin gelişmesi ve son 40 yılda deniz salyası olaylarının sıklığının artarak balıkçılığı tehdit eder hale gelmesi, araştırmacıları bu olayların gelişimini anlamaya ve daha yüzeyde belirmeden önce, su kolonunda zaman içinde nasıl bir dağılım gösterdiğini izlemeye yönlendirmiştir. İronik bir şekilde, ekoloji üzerindeki güçlü ve yıkıcı etkilerine rağmen, kendi yapısı bir o kadar narin ve bu yüzden yerinde örneklenmesi neredeyse imkansız olan deniz salyası, 1980’lerden itibaren dalgıç gözlemlerinin ve su altı kamera sistemlerinin devreye girmesiyle artık su kolonunun farklı derinliklerinde incelenmeye başlanmıştır.

Aşırı alg çoğalmaları okyanusların kıyı ötesi kesimlerinde iyi tolere edilebilmelerine karşın, kapalı-yarı kapalı denizlerin ve genelde kıyı alanlarının ekosisteminde adeta bir sınır koşulu halini almaktadır. Bu nedenle, aşırı alg çoğalmalarının nasıl tetiklendiğini, hangi ortamlarda hangi mekanizmalarla ilerlediğini, olumlu ya da olumsuz ne tür sonuçlara yol açabileceğini ayrı ayrı ele almak gerekir. Bu yazıda aşırı alg çoğalmalarının genel özelliklerinden ve ortaya çıkardığı ürünlerden genel hatlarıyla bahsedildikten sonra, yakın zamanda en son örneği Marmara Denizi’nde görüldüğü gibi, farkı denizel ortamlardaki karakteristikleri, sebepleri ve sonuçları üzerinde ayrıntılı olarak durulacaktır.

1.1 Aşırı Çoğalma

Aşırı çoğalma (bloom) terimi, algler ele alındığında, genellikle bir, bazen de birkaç alg türünün topluluktaki diğer türlere nazaran hücre bolluğunda (abundance) ve ıslak ağırlık, karbon miktarı veya klorofil-a ölçümü ile hesaplanan biyokütlesinde, belirli bir sınırın üzerindeki artış ifade edilmektedir. Yeni hücre oluşumu hızının, hücre eksilme hızından fazla olması ve bu pozitif farkın yeterli bir süre devam etmesi şeklinde formüle edilebilir.

Bir olay olarak ele alındığında ise aşırı çoğalmaların bölge, sıklık, süre, yoğunluk (şiddet) ve su kolonundaki yerleşimi gibi özellikleri ön plana çıkmaktadır. Bu ölçekte bakıldığında her bir olay su yüzeyinde kendine özgü bir renk (yeşil, kırmızı, kahverengi, turkuvaz) ve geniş bir yayılım ile kendini göstermektedir (Şekil 1). Alg içeriğindeki klorofilin yanı sıra diğer pigmentlerden de kaynaklanan bu renklenme, olay özelliklerinin uzaktan algılama yöntemleriyle takibini de mümkün kılmaktadır.

1.2. Aşırı Çoğalma Olaylarını Gösteren Algler

Mikroalgler

Makroalglerin aşırı çoğalmaları ılıman ve tropikal bölgelerdeki kıyı ekosistemlerinde sıklıkla karşılaşılan olaylardır. Su yüzeyinde parlak yeşil bir battaniye şeklinde yayıldığı için “Green Tide” olarak adlandırılan bir görünüm sergilerler (Şekil 1a). Dünya genelinde kıyı suları ve haliçlerden bildirilen Ulva sp., Enteromorpha sp., Cladophora sp., Enteromorpha sp., Chaethomorpha sp., Gracilaria sp., Caulerpa sp., Chaetomorpha sp. türlerinin aşırı çoğalmalarının bazıları göl ve akarsu ortamlarında da gerçekleşmektedir.